Ο Αναγνωστάκης, η πρώτη μεταπολεμική γενιά και η αντι-ήττα

     ΠΟΙΗΣΗ   

Ο Αναγνωστάκης αναφέρει ότι ο όρος «ποίηση της ήττας» ήταν μια ταμπέλα που εύκολα είχε δοθεί και είχε σφραγίσει ένα μόνιμο τρόπο κριτικής συμπεριφοράς. Η ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς περιγράφει την αντιήττα

Του Οδυσσέα Αϊβαλή*

Η πρώτη μεταπολεμική γενιά εμφανίστηκε εκδοτικά τη δεκαετία του 1940. Το ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, επηρέασε άμεσα τους ποιητές της γενιάς και το έργο τους. Η Αντίσταση λειτουργεί σαν αφετηρία και αποτελεί ένα μόνιμο σημείο αναφοράς, με τα οράματα της απελευθέρωσης και της κοινωνικής ανανέωσης.

Χαρακτηριστικό της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς είναι η πρώιμη ηλικία κατά την οποία γίνεται η πρώτη δημοσίευση των ποιημάτων τους, όπου ο μέσος όρος είναι τα είκοσι χρόνια, αποτέλεσμα της πίεσης των γεγονότων και των εμπειριών που βιάζονται να εκφραστούν.

Η τεχνοτροπία που τη χαρακτηρίζει είναι ο ελεύθερος στίχος και το ελεύθερο σύστημα στροφών. Η ομοιοκαταληξία και το παραδοσιακό σύστημα έχουν σατυρική χρήση. Κυριαρχεί η κυριολεξία και η ρεαλιστική αποτύπωση των εμπειριών. Η καταγραφή και η διάγνωση των εμπειριών χαρακτηρίζει το ποιητικό έργο της μεταπολεμικής γενιάς, όπου οι περισσότεροι ποιητές συνδυάζουν την ποιητική πράξη με την πολιτική συμμετοχή.

Η πρώτη μεταπολεμική γενιά αντλεί την ύλη της από τον άνθρωπο και τον πολιτισμό. Γίνεται μία προβολή των εμπειριών αυτής της γενιάς από το ανθρώπινο στο φυσικό πεδίο. Υπάρχει μία αναγκαστική αποξένωση από τη φύση στην οποία προβάλλεται η εμπειρία του στρατοπέδου. Στους τόπους εξορίας τα φυσικά στοιχεία γίνονται τμήμα των βασανιστηρίων και της απομόνωσης από τον έξω κόσμο. Η αποξένωση από τη φύση εμφανίζεται ως επακόλουθο του εγκλεισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού.

Η κοινή συλλογική βάση απ’ όπου ξεκινούν οι μεταπολεμικοί ποιητές είναι η ένταξή στις δυνάμεις της Αριστεράς και η συμμετοχή στα κινήματα αντίστασης. Με αφετηρία τα βιώματα της συλλογικής δράσης στις αντιστασιακές οργανώσεις, οι ποιητές γράφουν πρωτόλεια ποιήματα, που προέρχονται από την ενεργητική τους ένταξη στον αγώνα. Κατά το χρονικό διάστημα 1943-1949,η εξελικτική πορεία της αντιστασιακής δράσης περνά από τρία στάδια. Την ενεργητική αντίσταση, που διεξάγεται ως ένοπλος αγώνας προς τις αντίπαλες ομάδες, εναντίον των ξένων κατακτητών (1943-1944), εναντίον των πολιτικών αντιπάλων τον Δεκέμβρη του 1944 και εναντίον του κρατικού μηχανισμού (1946-1949). Ανάλογα με αυτές τις ιστορικο-πολιτικές συνθήκες διαμορφώνεται και η ποιητική δραστηριότητά τους. 

Η κρίση της αγωνιστικής ιδεολογίας και της ενότητας στην αριστερά εκδηλώνονται στην μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Υπήρξε κριτική για την προσπάθεια απολογισμού της ήττας στον Εμφύλιο, η οποία απέδωσε στην πρώτη μεταπολεμική γενιά τον όρο «ποίηση της ήττας». Ο Αναγνωστάκης αναφέρει ότι ο όρος «ποίηση της ήττας» ήταν μια ταμπέλα που εύκολα είχε δοθεί και είχε σφραγίσει ένα μόνιμο τρόπο κριτικής συμπεριφοράς. Υπάρχουν ποιητές που εξέφρασαν τις επιπτώσεις μιάς ήττας, που δεν ήταν μόνο στρατιωτική, αλλά και πολιτική. Συνειδητοποίησαν μια πραγματικότητα, αλλά οι ίδιοι δεν υπήρξαν ηττημένοι, ούτε εγκατέλειψαν τον αγώνα για τον κοινωνικό μετασχηματισμό.

Η ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς περιγράφει την αντιήττα. Είναι απαραίτητος ο διαχωρισμός ανάμεσα στην απασχόληση με το θέμα της ήττας και στην παράδοση στην ήττα. Η απασχόληση με το θέμα της ήττας κυριάρχησε φανερώνοντας δημιουργική ωριμότητα και εντιμότητα [1]. Έτσι, η θεματική της μεταπολεμικής ποίησης επηρεάζεται καθοριστικά από την ήττα των αριστερών δυνάμεων, η οποία δεν είναι μόνο πολιτική, αλλά εντάσσεται μέσα στη γενικότερη αίσθηση της δοκιμασίας.

«Κι ήθελε ακόμη πολύ φως να ξημερώσει. Όμως εγώ

Δέν παραδέχτηκα την ήττα. Έβλεπα τώρα

Πόσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω»

(Μ. Αναγνωστάκης, «Κι ήθελε ακόμη», Η Συνέχεια 2)

Ο βιωματικός χρόνος της δοκιμασίας καθορίζει την ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Οι πολιτικές διώξεις, οι συλλήψεις και οι εκτοπίσεις των αριστερών ποιητών αποτυπώνονται με υπαρξιακή αγωνία στην ποίηση.

Η νύχτα και η σιωπή είναι το μόνιμο εξωτερικό σκηνικό στους δρόμους της πολιτείας, ενώ η αλλοίωση της ζωής και η ιδεολογική διάψευση διαπερνούν την ύπαρξη, τη γλώσσα και το αίσθημα της μεταπολεμικής ποίησης. Η πραγματικότητα της εποχής δίνει αντιπροσωπευτικά στοιχεία στην ποίηση, διαμορφώνοντας ένα κοινό πεδίο αναφοράς με κοινά εξωτερικά χαρακτηριστικά που διακρίνονται για την ρεαλιστική απόδοση των πραγματικών σχέσεων.

Η δοκιμασία που επιβλήθηκε στους ποιητές θα είναι γι’ αυτούς το τίμημα της ιδεολογικής πίστης και απόδειξη της πολιτικής τους ηθικής. Η ποιητική παραγωγή που αναφέρεται στον βιωματικό χρόνο και την περιπέτεια της εξορίας διακρίνεται ως σύγχρονη ποιητική καταγραφή, ποίηση-μαρτυρία, αλλά και ως ποίηση μνήμης.

Στην ποίηση του Αναγνωστάκη κυριαρχεί ο διάλογος με τον χρόνο. Υπάρχει διαλεκτική ανάμεσα στον ιστορικό χρόνο και τον χρόνο της μνήμης. Γίνεται αντιπαράθεση ανάμεσα στην ποιητική μικροσκοπική κλίμακα και στην απρόσωπη μακροσκοπική κλίμακα της ιστορίας. ΟΣτόχος είναι η μόνη συλλογή του Αναγνωστάκη στην οποία παρατηρείται χρήση της ειρωνείας. Η ειρωνεία εκθέτει την ταπείνωση από τον πολιτικό εξαναγκασμό και θέτει το πρόβλημα της κοινωνικής στράτευσης της ποίησης. Ο συνδυασμός της γραφειοκρατικής καθαρεύουσας και της λαϊκής γλώσσας, η πεζή διάταξη της φράσης και η θεματική προσήλωση στο απτό και συγκεκριμένο, επαναφέρουν το λόγο σε θέση μαχητική.

Ο Αναγνωστάκης μέσα στις συνθήκες της δικτατορίας κάνει έντονο τον πολιτικό του λόγο αδιαφορώντας για την ποιητική αισθητική. Επιστρέφει έτοιμος να δώσει τη συνεισφορά του στην κοινή μάχη. Το πρώτο ποίημα της συλλογής του Στόχου, η Ποιητική, όπου ο ποιητής επιβεβαιώνει σε τόνο πολεμικό, μία εργαλειακή χρήση της ποίησης, που κυριαρχεί η καταγγελία και η πολιτική παρέμβαση:

Ποιητική

― Προδίδετε πάλι την Ποίηση, θα μου πεις,

Tην ιερότερη εκδήλωση του Aνθρώπου

Tην χρησιμοποιείτε πάλι ως μέσον, υποζύγιον

Tων σκοτεινών επιδιώξεών σας

Eν πλήρει γνώσει της ζημίας που προκαλείτε

Mε το παράδειγμά σας στους νεωτέρους.

― Tο τί δ ε ν πρόδωσες ε σ ύ να μου πεις

Eσύ κι οι όμοιοί σου, χρόνια και χρόνια,

Ένα προς ένα τα υπάρχοντά σας ξεπουλώντας

Στις διεθνείς αγορές και τα λαϊκά παζάρια

Kαι μείνατε χωρίς μάτια για να βλέπετε, χωρίς αυτιά

N΄ ακούτε, με σφραγισμένα στόματα και δε μιλάτε.

Για ποια ανθρώπινα ιερά μάς εγκαλείτε;

Ξέρω: κηρύγματα και ρητορείες πάλι, θα πεις.

Έ ναι λοιπόν! Kηρύγματα και ρητορείες.

Σαν π ρ ό κ ε ς πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις 

Nα μην τις παίρνει ο άνεμος».

Η ποίηση είναι αναγκαία στην πολιτική όταν αυτή δίνει φωνή σε αυτό που είναι χωρίς φωνή. Όταν δίνει ένα όνομα σε αυτό που δεν έχει ακόμη όνομα και ειδικά σ΄ αυτό που η πολιτική γλώσσα αποκλείει ή προσπαθεί ν΄ αποκλείσει. Δηλαδή τις όψεις, τις καταστάσεις, τις γλώσσες τόσο του εξωτερικού όσο και του εσωτερικού κόσμου. Εκείνες τις τάσεις που καταπιέζονται στα άτομα και στην κοινωνία.

_________________________

* Εκπαιδευτικός,
Φοιτητής “Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία”
στο Μεταπτυχιακό Σπουδών ΕΚΠΑ
Ήταν υποψήφιος Σύμβουλος της 1ης Δημοτικής Κοινότητας Αθήνας
με την "Ανοιχτή Πόλη" το 2014

______

[1] Ιλίνσκαγια, Σ.(1986). Η μοίρα μιάς γενιάς. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

http://rnbnet.gr/details.php?id=12113


Δείτε: Ετος Μανόλη Αναγνωστάκη το 2015 στη Θεσσαλονίκη
 http://politistiko-magazino.blogspot.gr/2015/02/2015_10.html