Καινοτόμες Προσεγγίσεις στην Ειδική Αγωγή - Εκπαιδευτική έρευνα για τις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού

   ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ     

Ευστράτιος Παπάνης - Παναγιώτης Γιαβρίμης - Αγνή Βίκη 

Καινοτόμες Προσεγγίσεις 

στην Ειδική Αγωγή

Εκπαιδευτική έρευνα για τις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού

Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 

Σελίδες 359

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Από τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα, η Ειδική Αγωγή για ποικίλους λόγους
 – πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς– αναπτύχθηκε θεαματικά, πο-

σοτικά και ποιοτικά, σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο. Σήμερα έχει αποκτήσει

δικαιώματα στην Πολιτεία των Επιστημών και ειδικά των Παιδαγωγικών Επι-

στημών ή Επιστημών Αγωγής.

Ως ιδιαίτερος επιστημονικός κλάδος των Επιστημών Αγωγής, η Ειδική

Αγωγή ασχολείται με τα προβλήματα αγωγής, εκπαίδευσης και κατάρτισης των

ατόμων με ειδικές ανάγκες με σκοπό να αναπτύξουν πλήρως τις δυνατότητές

τους, να αποκτήσουν γνώσεις και δεξιότητες, να κατακτήσουν σχετική αυτονο-

μία και ανεξαρτησία και, έτσι, να ενταχθούν ή να επανενταχθούν ομαλά στην

κοινωνική και επαγγελματική ζωή και να συνεισφέρουν στην πρόοδο της κοι-

νωνίας τους.

Για να επιτυγχάνονται οι σκοποί τής Αγωγής και Εκπαίδευσης των ατόμων

με αναπηρίες, καθένας που εμπλέκεται με το έργο αυτό θα πρέπει να έχει αυ-

τογνωσία. Να έχει αυτεπίγνωση σε σχέση με τα άτομα αυτά. Να έχει συνειδη-

τοποιήσει ότι η προσωπική του ισορροπία ή η διασάλευσή της μεταφράζεται

στη συμπεριφορά του και εξωτερικεύεται στις σχέσεις του με τους άλλους και

«εν προκειμένω» με τα άτομα που χρειάζονται τις υπηρεσίες του. Δεύτερον,

χρέος του ασχολούμενου με το έργο της Ειδικής Αγωγής είναι να γνωρίζει τον

εκπαιδευόμενο και μάλιστα όσο πιο πλατιά και πιο βαθιά γίνεται. Αυτή η γνώση

απαιτεί τη συντονισμένη συνεργασία πολλών επιστημονικών ειδικοτήτων (ια-

τρών, παιδιάτρων, σχολιάτρων, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών, ειδικών

παιδαγωγών, εργοθεραπευτών, ψυχοθεραπευτών, λογοθεραπευτών κ.ά.) σε

όλα σχεδόν τα στάδια αντιμετώπισης του κοινωνικού φαινομένου της αναπη-

ρίας. (Στάδια: Διάγνωση, Πρόληψη πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής

και Συμβουλευτική σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, Παρέμβαση και θερα-

πευτική αντιμετώπιση, έγκαιρη και πρώιμη, Κατάρτιση και Εφαρμογή ειδικών

εκπαιδευτικών και επαγγελματικών Προγραμμάτων. Επαγγελματικός Προσα-

νατολισμός). 

Ειδικότερα, οι ειδικοί παιδαγωγοί και εκπαιδευτές και οι θεραπευτές των

ατόμων με αναπηρίες (ΑμεΑ) οφείλουν να κατέχουν καλά σαφείς και ακριβείς

έννοιες, μεθόδους και τεχνικές προσέγγισης της ειδικής ελλειμματικότητας με

την οποία ασχολούνται, να είναι σε θέση να κατανοούν και να ερμηνεύουν τα

11ψυχομετρικά και κλινικά κριτήρια, την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και ψυχολογία

των ατόμων με ειδικές ανάγκες, καθώς και αυτή του στενού οικογενειακού τους

περιβάλλοντος, τις ενδογενείς και εξωγενείς αιτίες της αναπηρίας και ψυχο-

παθολογίας κάθε κατηγορίας ΑμεΑ στην ατομική και ομαδική της μορφή και

έκφραση. Στο πεδίο της Ειδικής Αγωγής, η παιδαγωγική δράση και πράξη

παίρνει χαρακτήρα κλινικό, προσωπικό, ατομικό και όχι «τυφλό» και γενικό,

πράγμα που προϋποθέτει καλή γνώση της μαθησιακής διαδικασίας με τις δια-

νοητικές και συναισθηματικές της συνεπαγωγές και καλή, επίσης, γνώση δια-

χείρισης της παιδαγωγικής σχέσης με τις συναισθηματικές μεταβιβάσεις και

αντιμεταβιβάσεις της. Έτσι, θα μπορούν να ασκούν την κατάλληλη παιδαγω-

γική και διδακτική πράξη, θα αξιοποιούν «επ’ αγαθώ» των αναπήρων ατόμων

τις ατομικές και ομαδικές αντιδράσεις τους, θα αιχμαλωτίζουν την προσοχή

τους, θα εισάγουν μια «ευταξία» στη σκέψη τους, θα τα βοηθούν να απαλλάσ-

σονται από τις «δυσκολίες» τους και να εντάσσονται ή να επανεντάσσονται

ομαλά στην κοινωνική ζωή.

Η γνώση και κατανόηση των αναγκών και των «δυσκολιών» των ΑμεΑ επι-

τρέπουν στον ειδικό εκπαιδευτικό και εκπαιδευτή να παρεμβαίνει σε ατομικό

επίπεδο και να συνεργάζεται με την οικογένειά τους πιο αποτελεσματικά. Άλ-

λωστε, η οικογένεια των ατόμων αυτών υπολογίζει πάρα πολύ στο σχολείο και,

αντίστροφα, το σχολείο στην οικογένειά τους, για τη λήψη των αναγκαίων δρά-

σεων και μέτρων προς μείωση, περιορισμό και εξάλειψη, αν είναι δυνατόν, των

ελλείψεων και αδυναμιών τους.

Η τεράστια πρόοδος που έχει σημειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, σε πα -

γκόσμια και εθνική κλίμακα, στο πεδίο της μελέτης έρευνας, αναγνώρισης και

αποδοχής του δικαιώματος στη «διαφορά» και της παροχής ειδικής υποστηρι-

κτικής κατάρτισης στα ΑμεΑ, αντανακλάται και στη διαρκώς αυξανόμενη σχε-

τική ελληνική βιβλιογραφία. 

Στη βιβλιογραφία αυτή έρχεται να προστεθεί ένα ξεχωριστό σύγγραμμα με

τον τίτλο: Καινοτόμες προσεγγίσεις στην Ειδική Αγωγή. Είναι γραμμένο από μια

ομάδα νέων επιστημόνων, που τη συγκροτούν οι: Ευστράτιος Παπάνης, Πανα-

γιώτης Γιαβρίμης, Αγνή Βίκη, οι οποίοι θεραπεύουν διαφορετικά επιστημονικά

πεδία: Κοινωνιολογία, Ψυχοκοινωνιολογία, Παιδαγωγική και Ψυχολογία. Τη

μελέτη τους συμπληρώνει και εμπλουτίζει με τη συνεισφορά του ο Επίκουρος

Καθηγητής Ηλίας Κουρκούτας.

Πρόκειται για μια πολυεπιστημονική και διεπιστημονική προσέγγιση του πο-

λυδιάστατου κοινωνικού φαινομένου των ΑμεΑ, η αντιμετώπιση του οποίου,

όπως εμφαντικά τονίζουν οι συγγραφείς, απαιτεί κοινωνική συμμετοχή σε κάθε

φάση και απόπειρα ένταξης ή επανένταξης, προσαρμογής ή επαναπροσαρμο-

γής τους. Τα περιεχόμενα του συγγράμματος καλύπτουν σχεδόν όλες τις δια-

στάσεις της Ειδικής Αγωγής, που σκιαγραφήσαμε προηγουμένως. 

Πιο συγκεκριμένα, οι συγγραφείς προβαίνουν σε μια εκτενή και ξεχωριστή πραγμάτευση

των διαφόρων ελλειμματικών όψεων της προσωπικότητας, των σωματολει-

τουργικών και ψυχοκινητικών ανεπαρκειών, αισθητηριακών ή ψυχοκινητικών

αναπηριών (ελλειμματική ψυχοκινητικότητα ή υπερκινητικότητα), ελλειμματι-

κής νοημοσύνης, γλωσσικών και μαθησιακών διαταραχών, βαριών ψυχικών

διαταραχών (ψύχωσης, νεύρωσης, παραφροσύνης) και ελαφρών διαταραχών

του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς (χαρακτηρολογικώς και ηθικώς διατα-

ραγμένα άτομα). Δείχνουν τις δυσκολίες αλλά και τις τεχνικές ανίχνευσης και

αξιολόγησής τους και τους τρόπους αντιμετώπισης της εκπαιδευσιμότητάς τους

για την επιτυχή σχολική, επαγγελματική και κοινωνική ένταξη ή επανένταξή

τους. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνουν στη διαδικασία του Επαγγελματικού Προσα-

νατολισμού των ΑμεΑ και υποστηρίζουν την ανάγκη της πλήρους ένταξής τους

στην κοινωνία, για να ζήσουν με τους συνανθρώπους τους, και λήψης υπέρ

αυτών κοινωνικών, επαγγελματικών, οικονομικών και ιατροπαιδαγωγικών μέ-

τρων, ώστε να γίνονται οικονομικώς και κοινωνικώς, όσο φυσικά επιτρέπουν οι

αναπηρίες τους, αυτόνομα και ανεξάρτητα άτομα μέσα στην κοινωνική και πα-

ραγωγική διαδικασία.

Η πολυεπιστημονική πραγμάτευση των δυσκολιών και της ψυχοσύνθεσης

των ΑμεΑ, καθώς και της σχολικής, κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης

και επανένταξής τους αποτελεί, πιστεύω, την ειδοποιό διαφορά του συγγράμ-

ματος αυτού από συναφή πονήματα, που συνήθως αφορούν στη μία ή στην άλλη

κατηγορία ΑμεΑ. Δεν απευθύνεται μόνο στους ειδικούς, στους οποίους αναμ-

φίβολα είναι αναγκαίο βοήθημα, αλλά και στον καθένα που, άμεσα ή έμμεσα,

ασχολείται ή ενδιαφέρεται να μάθει για την ψυχολογία, την ψυχοπαθολογία,

την αγωγή, την εκπαίδευση και την κατάρτιση των ΑμεΑ. 

Ο αναγνώστης του συγγράμματος βρίσκει σ’ αυτό μια σύνθεση των σύγ-

χρονων γνώσεων και αντιλήψεων, σχετικών με τα ΑμεΑ, τη Συμβουλευτική και

τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό τους. Σίγουρα δεν μεταφέρει αποκαλυ-

πτικές αλήθειες, δεν είναι σύνολο ειδικών εκπαιδευτικών συνταγών, ούτε πα-

νάκεια, δεδομένου ότι οι στάσεις και οι αντιλήψεις, ευτυχώς, αλλάζουν

βαθμιαία, αλλά σταθερά υπέρ των ατόμων με αναπηρίες. Προτείνει, όμως, στοι-

χεία για στοχασμό και αναστοχασμό πάνω σε γεγονότα, δεδομένα και πρακτι-

κές, που απασχολούν όσους εμπλέκονται με τα ΑμεΑ.

Πιστεύουμε ότι τα στοιχεία αυτά μπορεί να οδηγήσουν τον αναγνώστη στο

να προβληματιστεί, να τα αμφισβητήσει και, ίσως, να υπερβεί τις καινοτόμες θέ-

σεις και προτάσεις των συγγραφέων, πράγμα που θα είναι η δικαίωση των

κόπων και μόχθων της συγγραφής τους.

Η γνώση που προσφέρουν οι δημιουργοί του συγγράμματος αναμφισβήτητα

συμβάλλει στην αλλαγή των στάσεων και στην άμβλυνση των προκαταλήψεων

και στερεοτύπων απέναντι στα ΑμεΑ, μειώνει τον φόβο του διαφορετικού, πε-

ριορίζει τις σκέψεις και τις δράσεις αποκλεισμού και ενισχύει τη θετική αντί-

ληψη και αποδοχή του άλλου ως διαφορετικού αλλά ίσου.

Αφετηρία κάθε απόπειρας αγωγής και εκπαίδευσης είναι ή πρέπει να είναι

το κίνητρο να καταστήσει τους ανθρώπους ενεργά μέλη της κοινωνίας τους, χει-

ραφετημένα από τους προγόνους και συγχρόνους τους, επιδέξιους στο να υπη-

ρετούν και να συνεργάζονται και ικανούς να συνεισφέρουν στην πρόοδο της

κοινωνίας τους. Με την έννοια αυτή, η συγγραφική ομάδα του πονήματος ασκεί

πολυεπίπεδη αγωγή και εκπαίδευση. Ως επιστήμονες, τα μέλη της συγγραφικής

ομάδας θα πρέπει να νιώθουν ευχάριστα, γιατί οι θεωρητικές και πρακτικές

επισημάνσεις, παρατηρήσεις, ερευνητικές διαπιστώσεις, οδηγίες και υποδεί-

ξεις τους είναι άμεσα χρήσιμες στη βελτίωση της γνώσης των προβλημάτων και

της ψυχοσύνθεσης των ΑμεΑ, αλλά και της αυτογνωσίας των ασχολούμενων με

την αγωγή, εκπαίδευση, κατάρτιση και παροχή υπηρεσιών στα άτομα αυτά. 

Οι εργαζόμενοι σε κέντρα και ιδρύματα παροχής αγωγής, εκπαίδευσης και

κατάρτισης ΑμεΑ, οι γονείς και οι επιφορτισμένοι με την καθημερινότητά τους,

το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό που μεριμνά για την ψυχική υγεία θα

βρουν στο σύγγραμμα αυτό στοιχεία για σκέψη και θέσεις, για προβληματισμό,

στοχασμό και αναστοχασμό.

Σήμερα δε που οι κοινωνίες και τα κράτη συνειδητοποιούν ολοένα και πε-

ρισσότερο την ανάγκη ενίσχυσης του νομοθετικού πλαισίου προστασίας των

ατόμων με αναπηρίες και της παροχής ίσων ευκαιριών στην εργασία και την

απασχόληση, ώστε να ζήσουν όσο γίνεται πιο φυσιολογική κοινωνική ζωή,

χωρίς αποκλεισμούς και διακρίσεις, και το έτος που διανύουμε έχει ανακη-

ρυχθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως έτος Ίσων Ευκαιριών για Όλους, η με-

λέτη του βιβλίου του Ευστράτιου Παπάνη και των συνεργατών του μπορεί και

εύχομαι να γίνει η αφορμή για ανάληψη δράσεων και μέτρων υπέρ των ΑμεΑ,

σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, και να αποτελέσει έναυσμα κοινωνικής

αφύπνισης και εγρήγορσης για καλύτερη αυτογνωσία και αποδοχή της «διαφο-

ρετικότητας». Η συγγραφή του Ευστράτιου Παπάνη και των συνεργατών του

αξίζει να μελετηθεί από όσους ασχολούνται με την Ειδική Αγωγή, αλλά και τον

καθένα που επιθυμεί να γνωρίσει τον «κόσμο των αναπηριών».

Μιχάλης Ι. Βάμβουκας

Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης